11. ปญฺจสติกกฺขนฺธกํ

สงฺคีตินิทานกถาวณฺณนา

[437] ปญฺจสติกกฺขนฺธเก ปาวาย กุสินารนฺติ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.231) ปาวานคเร ปิณฺฑาย จริตฺวา กุสินารํ คมิสฺสามีติ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนฯ มนฺทารวปุปฺผํ คเหตฺวาติ มหาจาฏิปฺปมาณํ ปุปฺผํ อาคนฺตุกทณฺฑเก ฐเปตฺวา ฉตฺตํ วิย คเหตฺวาฯ อทฺทสํ โขติ อาคจฺฉนฺตํ ทูรโตว อทฺทสํฯ ทิสฺวา จ ปน ‘‘ปุจฺฉิสฺสามิ นํ ภควโต ปวตฺติ’’นฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ‘‘สเจ โข ปน นิสินฺนโกว ปุจฺฉิสฺสามิ, สตฺถริ อคารโว กโต ภวิสฺสตี’’ติ อุฏฺฐหิตฺวา ฐิตฏฺฐานโต อปกฺกมฺม ฉทฺทนฺโต นาคราชา มณิจมฺมํ วิย ทสพลทตฺติยํ เมฆวณฺณปํสุกูลจีวรํ ปารุปิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลิํ สิรสฺมิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา สตฺถริ กเตน คารเวน อาชีวกสฺส อภิมุโข หุตฺวา ‘‘อปาวุโส อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’’ติ อาหฯ กิํ ปน สตฺถุ ปรินิพฺพานํ ชานนฺโต ปุจฺฉิ อชานนฺโตติ? อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธํ ขีณาสวานํ ชานนํฯ อนาวชฺชิตตฺตา ปเนส อชานนฺโต ปุจฺฉีติ เอเกฯ เถโร สมาปตฺติพหุโล รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานเลณมณฺฑปาทีสุ นิจฺจํ สมาปตฺติผเลเนว ยาเปติฯ กุลสนฺตกมฺปิ คามํ ปวิสิตฺวา ทฺวาเร สมาปชฺชิตฺวา สมาปตฺติโต วุฏฺฐิโตว ภิกฺขํ คณฺหาติฯ เถโร กิร ‘‘อิมินา เม ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน มหาชนานุคฺคหํ กริสฺสามิ, เย มยฺหํ ภิกฺขํ วา เทนฺติ, คนฺธมาลาทีหิ วา สกฺการํ กโรนฺติ, เตสํ ตํ มหปฺผลํ โหตู’’ติ เอวํ กโรติฯ ตสฺมา สมาปตฺติพหุลตาย น ชานิฯ อิติ อชานนฺโตว ปุจฺฉีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํฯ น เหตฺถ อชานนการณํ อตฺถิฯ อภิลกฺขิตํ สตฺถุ ปรินิพฺพานํ อโหสิ ทสสหสฺสิโลกธาตุกมฺปนาทีหิ นิมิตฺเตหิฯ เถรสฺส ปน ปริสาย เกหิจิ ภิกฺขูหิ ภควา ทิฏฺฐปุพฺโพ, เกหิจิ น ทิฏฺฐปุพฺโพฯ ตตฺถ เยหิ ทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาวฯ เยหิปิ อทิฏฺฐปุพฺโพ, เตปิ ปสฺสิตุกามาวฯ ตตฺถ เยหิ น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เต อภิทสฺสนกามตาย คนฺตฺวา ‘‘กุหิํ ภควา’’ติ ปุจฺฉนฺตา ‘‘ปรินิพฺพุโต’’ติ สุตฺวา สนฺธาเรตุํ น สกฺขิสฺสนฺติฯ จีวรํ ฉฑฺเฑตฺวา เอกวตฺถา วา ทุนฺนิวตฺถา วา อุรานิ ปฏิปิสนฺตา ปโรทิสฺสนฺติฯ ตตฺถ มนุสฺสา ‘‘มหากสฺสเปน สทฺธิํ อาคตปํสุกูลิกา สยมฺปิ อิตฺถิโย วิย ปโรทนฺติ, เต กิํ อมฺเห สมสฺสาเสนฺตี’’ติ มยฺหํ โทสํ ทสฺสนฺติฯ อิทํ ปน สุญฺญํ มหารญฺญํ, อิธ ยถา ตถา โรทนฺเตสุ โทโส นตฺถิฯ ปุริมตรํ สุตฺวา นาม โสโกปิ ตนุโก โหตีติ ภิกฺขูนํ สตุปฺปาทลาภตฺถํ ชานนฺโตว ปุจฺฉิฯ

อชฺช สตฺตาหปรินิพฺพุโตติ อชฺช ทิวสโต ปฏิโลมโต สตฺตเม อหนิ ปรินิพฺพุโตฯ ตโต เม อิทนฺติ ตโต สมณสฺส โคตมสฺส ปรินิพฺพุตฏฺฐานโตฯ อวีตราคาติ ปุถุชฺชนา เจว โสตาปนฺนสกทาคามิโน จฯ เตสญฺหิ โทมนสฺสํ อปฺปหีนํ, ตสฺมา เตปิ พาหา ปคฺคยฺห กนฺทนฺติ, อุโภ หตฺเถ สีเส ฐเปตฺวา โรทนฺติฯ ฉินฺนปาตํ ปปตนฺตีติ ฉินฺนานํ ปาโต วิย ฉินฺนปาโต, ตํ ฉินฺนปาตํ, ภาวนปุํสกนิทฺเทโสยํ, มชฺเฌ ฉินฺนา วิย หุตฺวา ยโต วา ตโต วา ปตนฺตีติ อตฺโถฯ อาวฏฺฏนฺตีติ อภิมุขภาเวน วฏฺฏนฺติฯ ยตฺถ ปติตา, ตโต กติปยรตนฏฺฐานํ วฏฺฏนวเสเนว คนฺตฺวา ปุน ยถาปติตเมว ฐานํ วฏฺฏนวเสน อาคจฺฉนฺติฯ วิวฏฺฏนฺตีติ ยตฺถ ปติตา, ตโต นิวฏฺฏนฺติ, ปติตฏฺฐานโต ปรภาคํ วฏฺฏมานา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ อปิจ ปุรโต วฏฺฏนํ อาวฏฺฏนํ, ปสฺสโต ปจฺฉโต จ วฏฺฏนํ วิวฏฺฏนํฯ ตสฺมา ทฺเว ปาเท ปสาเรตฺวา สกิํ ปุรโต สกิํ ปจฺฉโต สกิํ วามโต สกิํ ทกฺขิณโต สมฺปริวฏฺฏมานาปิ อาวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏนฺตีติ วุจฺจนฺติฯ วีตราคาติ ปหีนโทมนสฺสา อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ นิพฺพิการตาย สิลาถมฺภสทิสา อนาคามิขีณาสวาฯ กามญฺหิ โทมนสฺเส อสติปิ เอกจฺโจ ราโค โหติเยว, ราเค ปน อสติ โทมนสฺสสฺส อสมฺภโวเยวฯ ตเทกฏฺฐภาวโต หิ ราคปฺปหาเนน ปหีนโทมนสฺสา วุตฺตา, น ขีณาสวา เอวฯ

สพฺเพเหว ปิเยหีติอาทีสุ ปิยายิตพฺพโต ปิเยหิ มนวฑฺฒนโต มนาเปหิ มาตาปิตาภาตาภคินีอาทิเกหิฯ นานาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว, ชาติอนุรูปคมเนน วิสุํ ภาโว, อสมฺพทฺธภาโวติ อตฺโถฯ วินาภาโวติ มรเณน วินาภาโว, จุติยา เตนตฺตภาเวน อปุนปวตฺตนโต วิปฺปโยโคติ อตฺโถฯ